अग्रलेख:
"लाडक्या बाप्पांचे आगमन: महाराष्ट्राच्या संस्कृतीचा मुकुटमणी"
आज महाराष्ट्रात एक विशेष उन्माद, उत्साह आणि भक्तिभाव पाहायला मिळतोय. ‘गणपती बाप्पा मोरया!’ या गजरात घराघरांत, गल्लीबोळांत, गावागावांत आणि शहरांच्या रस्त्यांवर आपल्या लाडक्या गणरायाचं जल्लोषात स्वागत होत आहे. भाद्रपद शुद्ध चतुर्थीपासून सुरू होणारा हा सण म्हणजे केवळ धार्मिक श्रद्धेचा नाही, तर सामाजिक एकतेचा, सांस्कृतिक वारशाचा आणि पर्यावरणाविषयी जागरूकतेचा संगम आहे.
इतिहासाच्या पाऊलखुणा
गणेशोत्सवाचं महत्त्व हे फक्त पूजेपुरतं मर्यादित न राहता, तो राष्ट्रीय एकात्मतेचं आणि जनजागृतीचं माध्यम ठरावा यासाठी लोकमान्य टिळकांनी 1893 साली सार्वजनिक गणेशोत्सवाची सुरूवात केली. इंग्रजांच्या विरोधात जनतेला एकत्र आणण्याचे माध्यम म्हणून हा सण निवडला गेला आणि त्यानंतर गणपती हा प्रत्येक मराठी मनाचा भाग बनला.
गेल्या शतकभरात गणेशोत्सवाने अनेक बदल अनुभवले. माटुंग्याचे गणपती, लालबागचा राजा, दगडूशेठ हलवाई गणपती यांसारख्या मोठ्या मंडळांनी केवळ धार्मिक नव्हे तर सामाजिक, सांस्कृतिक आणि शैक्षणिक कार्यासाठीही पुढाकार घेतला आहे.
घरगुती बाप्पा ते सार्वजनिक मंडळं – एक वेगळीच अनुभूती
घरगुती गणपती ही महाराष्ट्राच्या संस्कृतीतील एक गोड परंपरा आहे. काही घरांत 1.5 दिवसांचे बाप्पा असतात, तर काही घरांत 5, 7 किंवा 10 दिवस. कुटुंब एकत्र येते, गोड धूप, मंत्रपठण, आरत्या, प्रसाद आणि गोड गप्पा यामध्ये दिवस झपाट्याने सरतात.
सार्वजनिक गणपती मंडळांत मात्र याचे व्यापक स्वरूप दिसते – शोभिवंत मंडप, सजावट, सांस्कृतिक कार्यक्रम, रक्तदान शिबिरं, समाजोपयोगी उपक्रम, आणि काही ठिकाणी तर रोबोटिक आरत्या, डिजिटल दर्शन अशा नव्या तंत्रज्ञानाचा वापरही वाढतो आहे. गणेशोत्सव हा आजच्या तरुणाईसाठी केवळ श्रद्धेचा नव्हे, तर नेतृत्व, व्यवस्थापन आणि सामाजिक बांधिलकी शिकण्याचं एक शाळा ठरली आहे.
पर्यावरणपूरकतेचा आग्रह – बदलते समाजभान
गणेशोत्सवात मूर्तींच्या विसर्जनामुळे नद्यांमध्ये होणारं प्रदूषण, प्लास्टर ऑफ पॅरिसपासून बनवलेल्या मूर्ती, रासायनिक रंगांचा वापर – या सगळ्या बाबींमुळे गेल्या काही वर्षांत पर्यावरणपूरक मूर्तींचं महत्त्व अधोरेखित झालं आहे. मातीच्या मूर्ती, घरगुती विसर्जन, नैसर्गिक रंग, यांना मोठा प्रतिसाद मिळू लागला आहे.
पुणे, मुंबई, नाशिक, औरंगाबाद, कोल्हापूरसारख्या शहरांत अनेक मंडळं ‘ग्रीन गणेश’ संकल्पना राबवत आहेत. शाडू मातीपासून तयार केलेल्या मूर्ती, बायोडिग्रेडेबल सजावट, LED लाईट्सचा वापर अशा पर्यावरणस्नेही उपक्रमांमुळे उत्सवाला नवा चेहरा लाभतो आहे.
गणरायाची सामाजिक शिकवण
गणपती हा विद्येचा, बुद्धीचा आणि अडथळे दूर करणारा देव म्हणून पूजला जातो. पण त्याची खरी शिकवण ही आपल्याला सहिष्णुता, संयम, शिस्त आणि समतेचा संदेश देते. गणपतीच्या मोठ्या कानांमुळे तो सगळ्यांचं ऐकतो, छोटं तोंड म्हणजे कमी बोलतो, मोठं पोट म्हणजे सगळं सहन करतो, आणि उंदरावर बसतो – म्हणजे सर्वात लहानाशीही नातं ठेवतो.
गणरायाच्या या गुणांचं अनुसरण करणं – हीच खरी आराधना ठरावी.
आव्हानं आणि जबाबदाऱ्या
गणेशोत्सवाच्या काळात वाहतूक, ध्वनीप्रदूषण, गर्दी, रस्त्यांवर अडथळे, आणि विसर्जनावेळी होणारी गैरसोय – या गोष्टींवर प्रशासन आणि नागरिकांनी एकत्रितपणे उपाययोजना करणं आवश्यक आहे.
- लहान मुलांपासून वृद्धांपर्यंत सगळ्यांचा विचार करणं
- आरत्यांमधील ध्वनी मर्यादेत ठेवणं
- रस्ता मोकळा ठेवणं
- विसर्जनासाठी ठिकाणी पोहोचवलेली व्यवस्था पाळणं
या गोष्टींमुळे सणाचा गोडवा अधिक वाढतो.
एकत्र येण्याची आणि सकारात्मकतेची संधी
आज जेव्हा समाज अनेक बाबींमध्ये विभागला जातोय, तिथे गणेशोत्सव हा एकत्र येण्याचं, नात्यांना घट्ट करण्याचं, आणि भूतकाळातील चांगल्या परंपरांना नव्याने जोडण्याचं माध्यम बनू शकतो. हा सण म्हणजे केवळ आरती-प्रसादाचा कार्यक्रम नाही, तर भविष्यातील पिढ्यांना आपल्या संस्कृतीशी जोडण्याचा एक पूल आहे.
शेवटी एकच प्रार्थना:
"वक्रतुंड महाकाय सूर्यकोटी समप्रभ |
निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा ||"
गणरायाचं आगमन हे आनंद, ऊर्जा आणि चैतन्य घेऊन येतं. त्याचं विसर्जन होईपर्यंत, आणि नंतरही, तो आपल्या आयुष्यातील अडथळे दूर करतो, आणि प्रगतीचा मार्ग दाखवतो.
त्यामुळे या गणेशोत्सवात, आपण साजरा करूया श्रद्धा, सन्मान, शिस्त आणि संस्कृती यांचा उत्सव – आणि म्हणूया:
गणपती बाप्पा मोरया! पुढच्या वर्षी लवकर या!
